مفهوم «دانش‌آموز نمونه» در گفتمان آموزشی ایران، بازتابی از روابط قدرت و دانش مسلط در هر دوره تاریخی است که معیارهای ارزیابی و الگوهای تربیتی را شکل می‌دهد. این پژوهش با هدف تحلیل تبارشناختی تحولات مفهوم دانش‌آموز نمونه در نظام آموزشی ایران، به بررسی تاریخی-اجتماعی معیارهای تعریف‌شده برای "نمونگی" در ادوار مختلف می‌پردازد و نشان می‌دهد که این معیارها چگونه بازتاب گفتمان‌های قدرت حاکم در جامعه هستند. روش تحقیق مبتنی بر تحلیل گفتمان تاریخی و رویکرد تبارشناختی میشل فوکو است که بر مفاهیم قدرت/دانش، انضباط و عادی‌سازی تکیه می‌کند. داده‌های پژوهش شامل اسناد رسمی آموزش و پرورش، قوانین و آیین‌نامه‌های تربیتی، کتب درسی، و متون تربیتی پنج دوره کلیدی تاریخ معاصر ایران است: دوره قاجار (نظام تعلیمات سنتی)، دوره پهلوی اول (مدرنیزاسیون آموزش)، دوره پهلوی دوم (توسعه نظام مدرن)، دهه اول انقلاب (بومی‌سازی آموزش)، و دوره معاصر (تحولات جدید).یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که معیارهای دانش‌آموز نمونه از تمرکز بر حفظ و تقلید در دوره قاجار، به سوی نظم و انضباط ملی‌گرایانه در دوره پهلوی اول، سپس معیارهای علمی-تکنیکی و رقابت‌محور در دوره پهلوی دوم، و بازگشت به ترکیبی از ارزش‌های دینی و علمی در دوره پس از انقلاب تغییر یافته است. در دوره معاصر نیز تعارضی بین سنت و مدرنیته و چالش‌های جهانی‌شدن مشاهده می‌شود. تحلیل روابط قدرت نشان می‌دهد که نهادهای مختلف از جمله دولت، نهادهای مذهبی، جامعه و رسانه‌ها در شکل‌دهی این معیارها نقش داشته‌اند. نتیجه‌گیری پژوهش بر این تأکید دارد که معیارهای فعلی سنجش دانش‌آموزان نیازمند بازنگری اساسی است تا علاوه بر ابعاد شناختی، به تنوع استعدادها، هوش‌های چندگانه، و زمینه‌های اجتماعی-فرهنگی دانش‌آموزان توجه کند. این تحلیل تبارشناختی می‌تواند زمینه‌ساز تعریف جامع‌تر و انسانی‌تر از مفهوم "دانش‌آموز نمونه" باشد که متناسب با نیازهای عصر حاضر و احترام به کرامت انسانی هر دانش‌آموز تدوین شود.