گذر جسورانه ی نظامی از دنیای زهد و تحقیقِ نخستین اثر او، مخزن الاسرار که در جُستجوی یک جامعه ی آرمانی بود، سرانجام، پیر گنجه را به آرمان شهری کشانید که فرمانروای آن عشق است و یک سوی آن خسرو پرویز، شاه ایران و دیگر سوی، شیرین، شاهدخت ارمنستان. این دو شخصیت به پایمردی شاپور، با یکدیگر آشنا شده و پس از فراز و فرودهای بسیار، به وصال یکدیگر می‌رسند و این در حالیست که فرهاد مهندس جوان، در یک ملاقات کاری شیفته ی شیرین می‌شود و شیرین نیز به خاطر صداقت و فداکاری‌هایش نسبت به او مهر می‌ورزد. آنگاه خسرو که بر این عشق راستین حسادت می‌ورزد با نیرنگی، ناجوانمردانه در کوه بیستون موجب مرگ آن اسطوره عشق و ناکامی، می‌گردد. نظامی با شمّ هنری و ادبی خویش، در این داستان با هماهنگی شعر و موسیقی و برخورداری از هنرآفرینی‌های رامشگران درباره خسرو، چون باربَد، نکیسا، بامشاد، رامتین و آزادوارِ چنگی، این داستان را به خلاف دیگر آثار خود با شور و حال و شادمانی سرشار کرده است. این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی هماهنگی شعر و موسیقی را در داستان خسرو و شیرین نظامی، مورد بررسی قرار داده و با گزارش هنرمندی‌های رامشگران و شرح برخی ابزار موسیقی بزمی، به این نتیجه دست یافته است که نظامی، ضمن برخورداری از فنون فصاحت و بلاغت ادبی، بر الحان، دستگاه‌ها و ابزار موسیقی نیز آگاهی داشته که با کاربرد آنها منظومه ی خسرو و شیرین را بر چگاد بلند ادبیّات غنایی، خوش نشانیده است.