محراب ها از لحاظ شکلی و همچنین مصالح و هنرهای کاربردی دارای یک سیر تحولی بوده که در این سیر تحولی گاهی تحت تاثیر معماری قرار داشته و گاهی هم زمان با سیر تحول معماری تحول پیدا کرده و گاهی از بعضی جهات مانند تزئینات بر معماری تاثیر گذاشته است.
محراب های ایران بطور کلی از پنج نوع مصالح ساخته شده اند که شامل : کچ ، چوب، آجر، سنگ، کاشیف که روند ساخت آن ها به همین ترتیب بوده است. نظر به اهمیت وجودی محراب در مساجد، غالب اوقات ذوغ و سلیقه طراحان محراب تعیین کننده تزئینات کلی بنای مساجد بوده است. نقوش بکار رفته در روی محراب ها دربرگیرنده تصاویر مختلف گیاهی، هندسی، تجریدی و یا خط نوشته بصورت مجزا و در ترکیب با هم می باشند که بر روی آثار محراب های مختلف جهت بیان مفاهیم مذهبی نقش بسته اند. که همین نقش مایه ها از لحاظ ساختار طراحی و ارزش های بصری دارای قابلیت های بالایی بوده و ضمن داشتن رابطه تنگاتنگ با با طراحی گرافیک ، در طراحی این نقوش هدف القای حس مذهبی هم دخالت داشته اند.
هدف نوشتار حاضر توصیف و بررسی تغییرات به وجود آمده در محراب از صدر اسلام تا به امروز است. و به منظور شناسایی روند تغییرات ( در این بازه زمانی ) در شکل محتوای آن و بررسی تاثیر بستر اجتماعی به عنوان یکی از عوامل دخیل در این دگرگونی هاست که مورد توجه قرارگرفته است. برای دستیابی به این مهم در ابتدا به مطالعه ساختار محراب ها و ویژگی های شاخص آن ها در دوره های مختلف پرداخته شده است. یافتن پاسخ پرسش های زیر از انتظارات این پژوهش بوده است: شناسایی تفاوتها و گوناگونی روش های به کار رفته برای اجرای این نمونه محرابها؟ ویژگی های تزئینات محراب هر دوره کدامند؟ تغییرات آرایه ها در محراب مساجد در شکل، محتوا و شیوه ی اجرا چگونه بوده است؟ آیابستر اجتماعی و حوادث تاریخی در این تحولات نقشی داشته است؟
روش تحقیق
روش تحقیق استفاده شده در این مقاله تاریخی - تحلیلی است. از آنجا که محراب های بررسی شده یادگارهای بر جا مانده از گذشته است، با مطالعه ی شرح حال مسلمانان از ظهور اسلام تا به امروز، شناختی از زمینه ی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی حاکم بر زمان پیدایش این محراب ها حاصل شده پرداخته و در نهایت نتیجه گیری شده است.