به منظور بررسي كارآيي تلقيح بذر چهار رقم نخود با مزوريزوبيوم و هم¬چنين كاربرد دو باکتری غیر همزیست بر عملكرد و اجزاي عملكرد نخود ديم، به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوك¬هاي کامل تصادفی در سه تکرار در سال 1390 در مزرعه¬ای پیرامون شهرستان بیله¬سوار به اجرا در آمد. کرت¬های فرعی شامل تلقيح بذر نخود با باکتری ازتوباکتر، آزوسپیریلوم و بدون تلقیح (شاهد) و کرت¬های اصلی شامل چهار رقم نخود فلیپ، محلی، هاشم و ICL بود. قبل از تلقیح بذرها با باکتری¬های غیر همزیست همگی با باکتری همزیست مزوريزوبيوم تلقیح شدند. بر اساس نتایج بدست آمده تفاوت معني¬داري بين باكتري¬ها و ارقام از نظر صفات اندازه گیری شده به استثنای تعداد دانه در نیام تفاوت معنی¬داری وجود داشت. در هر چهار رقم باکتری¬های تحریک کننده رشد گیاه از نظر تعداد دانه در بوته، ارتفاع بوته، عملكرد بيولوژيك، عملكرد دانه، ميزان لكتين و پروتئين نسبت به تیمار شاهد از برتری برخوردار بودند. بیشترین عملکرد دانه مربوط به تیمار رقم ICL و باکتری ازتوباکتر (1305 کیلوگرم در هکتار) بود. در رقم هاشم و فلیپ بیشترین عملکرد دانه از باکتری آزوسپیریلوم و در رقم محلی از باکتری ازتو¬باکتر به دست آمد. هم¬چنین از ترکیب رقم و باکتری رقم ICLو باکتری ازتوباکتر حداکثر لکتین (36.43 mg/g.protein) و پروتئین (mg/g.fw 12/13) تولید گردید. بالاترین هم¬بستگی مثبت و معنی¬دار با عملکرد دانه مربوط به صفت تعداد غلاف در بوته (**0/881= r) بود.