در معماری بومی زمینه و محوطه در حکم عاملی مستقیم در زندگی مردم اثر می¬گذارد و علاوه بر این کلیدی بر دست¬یابی به فهم عمیق¬تر از سکونتگاه¬ها و ساختمان¬سازی آدمی است. شرایط جغرافیایی هر منطقه تاثیر غیرقابل انکاری بر زندگی و سیر تکامل و توسعه جوامع و گروه¬های گوناگون انسانی دارد و با توجه به همین ویژگی به وضوح می¬بینیم که شرایط متفاوت طبیعی در مناطق جغرافیایی، گروه¬های متفاوت انسان¬ها را به شناسه¬های فرهنگی گوناگون از یکدیگر تفکیک می¬کند، امروزه با توجه به تفاوت¬های فرهنگی می¬توان حضور آدمی را از جلگه¬های حاصل خیز تا کویر خشک و از نوک کوه¬ها تا زیر برف¬های دائمی احساس کرد. و البته این نکته نشان می¬دهد که چگونه آدمی به رغم شرایط متفاوت جغرافیایی و اقلیمی توانسته بر ادامه زندگی در تمام سطح زمین ماوا و جایگاهی برای خود بیافریند.در این میان بخش عمده¬ای از سکونتگاه¬های بومی را سکونتگاه¬های زیرزمنی و غارها تشکیل می¬دهد. این فضاهای زیرزمینی در بافت¬های جغرافیایی متفاوتی ایجاد شده¬اند. مثلاً در دشت¬ها، صحراها، دره¬ها، مناطق کوهستانی و جلگه¬ها. زمین که خودش هم به عنوان مکان و هم به عنوان بخشی از پوشش ساختمان استفاده شده، نقطه مشترک در تمامی این گونه سکونتگاه¬های زیرزمینی و معابد صخره¬ای است. در این مقاله ضمن بررسی سکونتگاه¬ها و معابد متنوع جای گرفته در دل کوه، شکل¬گیری آنها را در مناطق گوناگون مشخص و در نهایت با بررسی نمونه¬¬های موردی این قبیل سکونتگاه¬های بومی در نقاط گوناگون جهان و ایران، فلسفه و هدف ساکنان این خانه¬های بومی را در گزینش مکان و نحوه زندگی بررسی کرده¬ایم.